Το μυστήριο της μετά-οικονομίας

Μυστίριον, αρχαιοελληνική λέξη που υποδηλώνει απόκρυφα θρησκευτικά, κατά κόρον δόγματα, γνώσεις και πρακτικές που μεταδίδονται μόνο σε ομάδες εκλεκτών ατόμων δια της αποκαλύψεως. 

Τα μυστήρια του σύγχρονου κόσμου δεν εκτυλίσσονται σε σκοτεινά ερημικά αλσύλλια και απρόσιτες σπηλιές, αλλά αρθρώνουν την μυστική τους γλώσσα μπροστά στα ίδια μας τα μάτια. Δεν περιγράφουν θεούς και δαίμονες με την ποιητική γλώσσα της τελετουργίας, αλλά δυνάμεις εξίσου μη υλικές και ταυτόχρονα παντοδύναμες. Αυτός είναι ο μυστηριώδης κόσμος της μετά-οικονομίας.

Ο ερμητικός χαρακτήρας της γνώσης που διαφυλάσσει το μυστήριο, σχετίζεται με τις ιδιότητες αυτής της γνώσης και την καταλυτικότητα  που φέρει μια συγκεκριμένη μορφή πληροφορίας για το σύνολο της δομής του ανθρώπινου κόσμου. Μια μορφή πληροφορίας που ισοδυναμεί με το βάρος και την δύναμη όλων των όπλων και των στρατών στον παντοτινό στίβο που μαίνεται η μάχη με διακύβευμα την διαμόρφωση της συλλογικής φαντασίας, της «ψυχής» του γένους των ανθρώπων. 

 Τα ερωτήματα 
Σε κάθε εποχή «οι παροικούντες την Ιερουσαλήμ» επιχείρησαν να δώσουν απαντήσεις στα θεμελιώδη ερωτήματα της  ζωής και του θανάτου, της έλευσης και της προέλευσης, του αίτιου και του αιτιατού,  ακολουθώντας ποικίλους δρόμους και θέτοντας διαφορετικά ερωτήματα. 

Τα ερωτήματα διαμόρφωσαν ιστορικά και τις απαντήσεις που σχηματίζουν το περίγραμμα της πραγματικότητας. Η πραγματικότητα στην οποία ζούμε ορίζεται από τις δικές της ερωτηματικές θέσεις και τις απαντήσεις που σαν αόρατα όρια του κόσμου μας τοποθετούνται εντός της σφαίρας των ιδιότυπων σύγχρονων μυστηρίων.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός σύγχρονου μυστηριακού θεάτρου αποτελεί ο παγκοσμιοποιημένος κόσμος της οικονομίας. Η αυλαία αυτού του πλανητικού δράματος αποτραβιέται για να φανερώσει, ή να αποκρύψει την  άυλη δραστηριότητα του νομίσματος και των προϊόντων του. Το μη υλικό κεφάλαιο, το λεγόμενο πλαστικό χρήμα, τα ψηφία που εμφανίζονται σε οθόνες που αντιστοιχούν σε τραπεζικούς λογαριασμούς.  Είναι αυτό τo αόρατο «εργοτάξιο», που μετουσιώνεται στο ρευστό χρήμα, ένα στοιχείο που με τρόπο συναφή του θείου, υφίσταται κυρίως ως συνέπεια στον υλικό κόσμο των καθημερινών ανθρώπων. 

Μερικούς αιώνες πριν οι κοινωνικοί επιστήμονες όριζαν την οικονομία σαν τις πρακτικές που επιλέγει μια κοινωνία προκειμένου να εξασφαλίσει τα απαραίτητα αγαθά και υπηρεσίες που απαιτούνται για την υλική της αναπαραγωγή. Στο παρόν όμως η οικονομική δραστηριότητα έχει σε μεγάλο βαθμό αυτονομηθεί από την έννοια της κοινωνίας με αποτέλεσμα να μιλάμε για «αγορές» και τάσεις της οικονομίας σαν κάτι πέραν της επιρροής και κατανόησης του μέσου άνθρωπου.

 Η  πρόσφατη οικονομική κατάρρευση

 Η  πρόσφατη οικονομική κατάρρευση (εσκεμμένη ή μη) των χρηματοπιστωτικών αγορών, αυτής της μυστηριακής σφαίρας οικονομικής δραστηριότητας που είναι το κατεξοχήν πεδίο της  μετά-οικονομίας, καθώς αφορά στην εμπορία και διαχείριση του χρήματος, στην καλλιέργεια του μη χειροπιαστού, μας αποκαλύπτει το πώς η μυστική γνώση της γλώσσας και συμπεριφοράς αυτού του κόσμου καθορίζει την μοίρα του συνόλου της κοινωνίας. 

Στον βαθμό μάλιστα που η οικονομία παίρνει την μορφή του παγκοσμιοποιημένου και ενοποιημένου συστήματος, αυτό αφαιρεί εντελώς την δυνατότητα των κοινωνιών για αυτοδιάθεση, καθώς η πολιτική με την μορφή που έχει σήμερα, δεν μπορεί να επηρεάσει με κανένα ουσιαστικό τρόπο την συμπεριφορά  των αγορών.

 Ιεαρατία και μύστες

  Βέβαια, όπως στον αρχαίο κόσμο έτσι και στον σύγχρονο η ύπαρξη μυστηρίων προϋποθέτει και την ύπαρξη των μυστών, του ιερατείου που διαφυλάσσει τον ερμητικό χαρακτήρα της γνώσης και δρέπει τους καρπούς αυτού του ρόλου αποκτώντας επιδραστικότητα και επιρροή στις γήινες υποθέσεις. Τον ρόλο αυτό υποδύονται οι απανταχού γνώστες αυτής της γλώσσας. 

Οικονομολόγοι,  υψηλόβαθμα στελέχη πολυεθνικών εταιριών , αναλυτές της χρηματιστηριακής αγοράς, στελέχη και μέτοχοι τραπεζικών ιδρυμάτων  και πάει λέγοντας, μια κάστα σύγχρονων ιεροφαντών τελούν τις τελετουργίες και μεταλαμπαδεύουν στους νέους εκλεκτούς τα μυστικά της παντοδυναμίας των θεών τους. 

Τα μυστικά αυτά είναι εντελώς απρόσιτα στον μέσο άνθρωπο και απευθύνονται αποκλειστικά σε αυτούς που μπορούν να αποκτήσουν πρόσβαση στους σύγχρονους ναούς της γνώσης. Τα πανεπιστήμια που εξειδικεύονται σε αυτές τις μορφές γνώσης δέχονται ως φοιτητές μόνο την αφρόκρεμα των υποψηφίων και το οικονομικό αντίτιμο της φοίτησης σε αυτά είναι συνήθως αποτρεπτικό για τους κοινούς ανθρώπους.

  Τα  όρια του εφικτού
 Αυτή η μορφή γνώσης δεν περιγράφει μόνο την οντότητα της μετά-οικονομίας, αλλά με τρόπο ανάλογο της θρησκείας περιχαρακώνει τα  όρια του εφικτού.  Ως δόγμα φέρει την δική του εσωτερική λογική,  τελεολογική άποψη, και στο βαθμό που αποζητά την ολοκληρωτική επικράτηση, συνοδεύεται από ταμπού και ανάθεμα. 

Ακούμε συχνά τους πολιτικούς μας να μιλάνε για τον ένα ή τον άλλο οικονομικό όρο και να του προσδίδουν ιδιότητες καταστροφικές ή σωτήριες ανάλογα με την περίπτωση.  Λόγου χάρη, η αύξηση του πρωτογενούς πλεονάσματος παρουσιάζεται ως πανάκεια, χαράς ευαγγέλιο, και η μείωση της ονομαστικής αξίας των μετοχών, ή ο τεχνικός όρος της χρεοκοπίας, ως απειλή ανάλογη με αυτή που χρησιμοποιούσε ο Μωυσής για να αποτρέψει τους συμπατριώτες του από την λατρεία των ειδώλων. 

Η μη ορθολογική (μη λογιστική) διαχείριση των πόρων παρουσιάζεται σαν το απόλυτο ταμπού και ακόμα και αυτή η ανθρώπινη ατομικότητα, ορίζεται λογιστικά με την ονομασία ανθρώπινο κεφάλαιο.

 Η οικονομική αφήγηση 

Η οικονομική γλώσσα, με την διάχυση της σε όλες τις σφαίρες της ανθρώπινης δραστηριότητας καταφέρνει όχι απλά να περιγράφει τις συντεταγμένες της υλικής ύπαρξης και δραστηριότητας των ανθρώπων,  αλλά ταυτόχρονα να ορίζει τους θεμελιώδεις άξονες του συλλογικού φαντασιακού της κοινωνίας. 

Σε οποιοδήποτε από τα μεγάλα αντιμαχόμενα στρατόπεδα και αν ανήκει κάποιος, δηλαδή στην φιλελεύθερη οικονομική παράδοση ή σε αυτή την σχολή οικονομικής σκέψης που απορρέει από το έργο του Karl Marx δεν μπορεί να αποδεσμευτεί από το κυρίαρχο δόγμα της οικονομίας. Ακόμα και οι λαϊκές παροιμίες μας σχηματίζονται εντός αυτής της βασικής πεποίθησης. «Νηστικό αρκούδι δεν χορεύει" διατείνεται το λαϊκό γνωμικό, υποδηλώνοντας ξεκάθαρα ότι η οικονομία ηγείται όλων των υπολοίπων ανθρώπινων δραστηριοτήτων.

Η οικονομική αφήγηση όμως δεν ήταν πάντα η κυρίαρχη εξήγηση. Κάποτε αναγνωρίζονταν το αδιάσπαστο της ανθρώπινης παρουσίας στον κόσμο και η οικονομική σφαίρα δραστηριότητας ήταν απλά μια από τις σφαίρες που απαρτίζουν το οικοδόμημα της κοινωνίας.

 Οικονομίες του δώρου
 Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα ο ορθολογικός χαρακτήρας της οικονομικής διαχείρισης ανατρέπονταν προς όφελος άλλων εκφάνσεων της κοινωνικής ζωής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι λεγόμενες «οικονομίες του δώρου», όπου το κοινωνικό προφίλ των ανθρώπων ορίζεται με όρους κοινωνικών συμμαχιών και συσχετισμών με βάση το χαρακτηριστικό της αμοιβαιότητας και της συγγένειας. 

Υπάρχουν κοινωνίες που η υλική συσσώρευση δεν αποτελεί πλεονέκτημα, καθώς επιβαρύνει τον νομαδικό τρόπο ζωής που επιβάλει το περιβάλλον τους. Η οικονομική δραστηριότητα υπάρχει φυσικά και σε αυτές τις κοινωνίες, αλλά δεν κατέχει ηγεμονική θέση στον δημόσιο λόγο και πόσο μάλλον, δεν  ίπταται σε ένα πεδίο πέραν των υπόλοιπων δραστηριοτήτων. Σε κάθε περίπτωση σε αυτές τις κοινωνίες η οικονομία δεν κατέχει τον μυστηριακό χαρακτήρα που της αποδίδει η δική μας κοινωνία. 

Οντολογική γνώση
Για να συνειδητοποιήσουμε αυτό τον μυστηριακό χαρακτήρα αρκεί να θέσουμε μια σειρά από ερωτήσεις. Κατανοούμε εμείς οι μη εκλεκτοί τους μηχανισμούς της παγκόσμιας αγοράς;  Κατανοούμε τα αίτια της οικονομικής κρίσης; Υπάρχουν ομάδες εκλεκτών που ισχυρίζονται ότι κατανοούν τί συμβαίνει και βάσει αυτής της γνώσης αξιώνουν ηγεμονικές θέσεις στις κοινωνίες μας; Έχουμε αλήθεια πρόσβαση εμείς οι κοινοί θνητοί σε αυτή την γνώση; Αν αναλογιστούμε τις απαντήσεις θα διαπιστώσουμε ότι η μετά-οικονομία έχει πάρει, στην εποχή μας, ένα ρόλο ανάλογο με αυτό της θρησκείας. Όπως και η θρησκεία διατείνεται ότι κατέχει την αλήθεια της φύσης και της ύπαρξης, ορίζοντας την δική της μυστική οντολογία.

Η οντολογική γνώση, γνώση δηλαδή του όντος, της ύπαρξης, αφορά στην ολική ποιότητα των πραγμάτων, στο απόσταγμα της σκέψης που ονομάζουμε νόημα. Τον καρπό της νόησης και τον απώτερο αυτό-σκοπό που οδηγεί τα νοήμονα όντα στην αναμόχλευση της απλής φαινομενικότητας του κόσμου, προς την αποκάλυψη της «μεγάλης εικόνας». 

Μιλάμε λοιπόν για μια μορφή γνώσης, που έχει την δύναμη να ορίζει τον κόσμο με τρόπο ολοκληρωτικό. Είναι όμως στα αλήθεια, ο κόσμος της μετά-οικονομίας  αυτή η λεγόμενη «μεγάλη εικόνα», ή μήπως οι ερωτήσεις που θέτουμε διαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό και το οπτικό μας πεδίο;